1. ชื่อกลุ่ม : กลุ่มพัฒนาอาชีพบ้านขี้เหล็ก
2. ที่ตั้งและภูมินิเวศ :
2.1 ที่ตั้ง : นายณรงค์ การะเกด เลขที่ 78/1 หมู่ 10 ตำบลเขวาใหญ่ อำเภอกันทรวิชัย จังหวัดมหาสารคาม
2.2 ลักษณะภูมินิเวศ :
ระบบนิเวศทามของบ้านขี้เหล็ก มีลักษณะเป็นแอ่งกระทะ มีลักษณะเฉพาะที่ไม่เหมือนทามในพื้นที่อื่นๆ นั่นคือ พื้นที่ทาม ของบ้านขี้เหล็ก ไม่ได้มีสภาพเป็นป่าทาม แต่กลายเป็นพื้นที่ทำนาไปแล้ว มีบางจุดเล็กน้อยเท่านั้นที่ยังปรากฏเป็นป่าทาม ซึ่งพื้นที่ทามของบ้านขี้เหล็กสามารถแบ่งเป็นระบบนิเวศย่อยดังนี้
• ฮ่อม เป็นพื้นที่ลุ่มหรือพื้นที่ต่ำ และเป็นทางผ่านของน้ำ เมื่อเวลาฝนตก น้ำจะไหลไปขังอยู่ตรงพื้นที่ลุ่มหรือว่าฮ่อมก่อนทุกครั้ง ในปีที่ฝนแล้ง ตรงพื้นที่ลุ่มจะได้เก็บเกี่ยวข้าวเพราะว่าพื้นที่ฮ่อมหรือลุ่มน้ำจะมีน้ำขังอยู่ ที่ฮ่อมจะมีน้ำท่วมขัง ชาวบ้านจะสูบน้ำจากฮ่อมเพื่อไปใส่คุย ในกรณีที่น้ำไม่พอ หรือหลังจากเก็บเกี่ยวชาวบ้านจะปลูกผักตรงบริเวณฮ่อม เพราะจะมีน้ำมากกว่าที่อื่น
• คุยหรือสันโนน เป็นพื้นที่สูงกว่าพื้นที่ฮ่อม ปีไหนที่ฝนตกน้อย น้ำจะไม่ท่วมคุย ทำให้ข้าวที่ปลูกจะไม่ได้ผลผลิตเท่าที่ควร ถ้าปีไหนฝนตกปริมาณที่พอดี ตรงคุยจะเก็บเกี่ยวข้าวได้ผลผลิตดี ขณะที่พื้นที่ฮ่อมน้ำอาจจะท่วมได้เช่นกันฮ่อมจะแตกต่างจากคุยหรือสันโนน คือ คุยจะอยู่สูงกว่าฮ่อม ถ้าปีไหนฝนตกมาก เกิดน้ำท่วมในปริมาณไม่มาก น้ำจะท่วมฮ่อม จะเหลือคุยหรือสันโนนที่ไม่ท่วม
• เลิง เป็นพื้นที่ต่ำที่สุด เป็นพื้นที่น้ำท่วมไม่ขาด ไม่ว่าหน้าฝนหรือแล้ง เวลาที่ชาวบ้านเริ่มทำนา ต้นข้าวยังไม่สูง ถ้าฝนตกลงมามาก ชาวบ้านจะสูบน้ำจากที่นา ลงไปสู่เลิงเพื่อไม่ให้น้ำท่วมต้นข้าว หรือถ้าปีไหนฝนแล้ง ชาวบ้านจะใช้เครื่องสูบน้ำจากเลิง ใส่ต้นข้าวไม่ให้ตายนอกจากนี้พื้นที่เลิงชาวบ้านยังใช้ประโยชน์ในการหาอยู่หากิน เลี้ยงสัตว์ ในหน้าแล้งชาวบ้านจะไปชุมนุมกันเพื่อจับปลาบริเวณที่เลิง
3. ขนาดพื้นที่นาแปลงรวม : 3 งาน (จะหมุนเวียนแปลงของสมาชิกทุกปี)
4. ความเป็นมา :
ปี พ.ศ. 2540 ได้มีบริษัทเข้ามาส่งเสริมให้ชาวบ้านเลี้ยงปลาในกระชัง ซึ่งชาวบ้านเห็นว่าจะเป็นอาชีพเสริมที่จะสร้างรายได้ให้กับครอบครัว โดยไม่ต้องอพยพแรงงาน แต่ระบบการเลี้ยงปลาในกระชังที่เข้ามาในชุมชน เป็นระบบเกษตรแบบพันธสัญญา โดยที่หากเกษตรกรจะเลี้ยงปลา ต้องสมัครสมาชิกกับบริษัทก่อนและต้องซื้อลูกปลา อาหารปลา จากบริษัทนี้เท่านั้น และบริษัทจะมีพ่อค้าที่จะเข้ามารับซื้อปลาจากเกษตรกร แต่ปรากฏว่าเมื่อเกษตรกรเลี้ยงปลาในกระชังได้ 2-3 ปี กลับพบปัญหาการขาดทุนมาก เพราะการลงทุนซื้อหัวอาหารปลาในปริมาณที่สูงและประสบ ปัญหาปลาตายและ ปัญหาราคาปลาตกต่ำ ทำให้เกษตรกรหลายรายขาดทุนและต้องเลิกเลี้ยงปลา
จนกระทั่งในปี พ.ศ. 2549 ได้เกิดวิกฤติปลากระชังตายทั้งหมู่บ้าน ทำให้เกษตรกรประสบปัญหาขาดทุนอย่างมาก จนนำไปสู่การจำต้องเลิกเลี้ยงปลาในกระชัง เพราะประสบกับปัญหาการขาดทุนอย่างหนัก และปัญหาหนี้สินที่กู้มาเพื่อการเลี้ยงปลา ซึ่งจากการเก็บข้อมูลของกลุ่มพัฒนาอาชีพบ้านขี้เหล็ก พบว่า เกษตรกรที่เลี้ยงปลาในกระชังบ้านต้องประสบปัญหาปลาตายมากที่สุด รองลงมาคือ ปัญหาราคาปลาไม่คงที่ ขึ้นลงตลอดเวลา และปัญหาหัวอาหารราคาแพง และปัญหาสิ่งแวดล้อมเสื่อมโทรมอันเนื่องมาจากการเลี้ยงปลาในกระชัง โดยปัจจุบันเหลือผู้เลี้ยงปลาในกระชังเพียง 6-7 รายเท่านั้น
จากปัญหาการเลี้ยงปลาในกระชังทำให้ชาวบ้านขี้เหล็กได้รวมกลุ่มกันในนามกลุ่มพัฒนาอาชีพบ้านขี้เหล็ก เพื่อแก้ไขปัญหาการเลี้ยงปลาในกระชัง โดยเน้นการวิเคราะห์สภาพปัญหาการเลี้ยงปลาในกระชังภายใต้ระบบพันธสัญญาและร่วมกันหาแนวทางการแก้ไขปัญหาการเลี้ยงปลา โดยกลุ่มได้ตั้งร้านค้าขายหัวอาหารปลาในราคาที่ถูกกว่าซื้อจากบริษัท และการหาทางเลือกอื่นๆ การทำงานร่วมกับองค์กรท้องถิ่น แต่เนื่องจากปัญหาความเสื่อมโทรมของระบบนิเวศ และหนี้สินอันเกิดจากการเลี้ยงปลา ทำให้การเลี้ยงปลาในกระชังมาถึงข้อจำกัดและชาวบ้านส่วนใหญ่ต้องเลิกเลี้ยงปลาในกระชัง ทำให้กลุ่มพัฒนาอาชีพบ้านขี้เหล็กต้องปรับเปลี่ยนจากการทำงานเรื่องปลาในกระชังมาเป็นการทำงานเรื่องการทำเกษตรเพื่อความมีอยู่มีกิน
ปี พ.ศ. 2552 กลุ่มได้ทำวิจัยเรื่อง รูปแบบการทำเกษตรกรรมยั่งยืนที่เหมาะสมกับนิเวศทามบ้านขี้เหล็ก ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม ได้ประสานกับเครือข่ายเกษตรกรรมทางเลือก ภาคอีสาน ให้หาพันธุ์ข้าวนาปรังมา ซึ่งได้พันธุ์ข้าวมา 4 สายพันธุ์ บวกกับพันธุ์ข้าวชัยนาทที่มีอยู่แล้วในชุมชน 1 สายพันธุ์ จึงนำข้าว 5สายพันธุ์ คือ ข้าวพันธุ์หอมสกล หอมสุพรรณ หอมนิล ชัยนาท สามกอ มาทดลองปลูกในแปลงรวมของ นายสำลี ผันผาย จนถึงปัจจุบัน
5. วัตถุประสงค์การจัดตั้งกลุ่ม :
1. เพื่อพัฒนาและส่งเสริมอาชีพการเกษตร
2. เพื่อเพิ่มรายได้ให้กับสมาชิกกลุ่ม
3. เพื่อค้นหารูปธรรมทางเลือกการประกอบอาชีพ
6. โครงสร้างกลุ่มและสมาชิก :
| ลำดับที่ | ชื่อ – สกุล | ที่อยู่ |
| 1 | นายสำลี ผันผาย | 21 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 2 | นางหม่อน ขันตี | 98 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 3 | นางทองสา ใจกล้า | 81 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 4 | นางสุนี เหล่าทองสาร | 26 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 5 | นางบุญยา คงปัญญา | 158 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 6 | นางสุชานันท์ โนรินยา | 29 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 7 | นางวราลักษณ์ คำแสง | 58 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 8 | นางศิธร จันทบูรณ์ | 32 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 9 | นางบุญเที่ยง อุปลัง | 23 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 10 | นางสมหวัง โคตรวงศ์ | 28 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 11 | นางเกียงลม อุปลัง | 41 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 12 | นางนวลจันทร์ สุวรรณทา | 24 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 13 | นายบุญ จันทะเรือง | 45 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 14 | นางนารี จำปีหอม | 103 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 15 | นางทองสุข รังษา | 63 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 16 | นายณรงค์ การะเกตุ | 78 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 17 | นายเจริญ วันลา | 47 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 18 | นายทองศูนย์ เที่ยวชัยภูมิ | 47 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 19 | นายกัณหา โทวิรัตน์ | 72 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 20 | นายปาน สุวรรณทา | 97 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 21 | นายจรูญ อุทัยวี | 157 หมู่ 1 ต.แวงน่าง อ.เมือง จ.มหาสารคาม |
| 22 | นายชุมแสง สายหลักคำ | 27 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 23 | นายทองคำ รักษาผล | 96 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 24 | นางสาวอุบล ชินบุตร | 89 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 25 | นางทองสุข ภูสมจิตร | 20 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 26 | นางสาวมนิวรรณ ผันผาย | 21 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 27 | นางลำไพร จันทบัติ | 166 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 28 | นางทองอาน ทินเพ็ง | 86 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 29 | นางพะเนียง แขนสันเทียะ | 105 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 30 | นางรุจิรา รักษาผล | 62 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 31 | นางสม อุปลัง | 22 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 32 | นายชวน คะเณรูพรรณ | 94 หมู่ 7 ต.ท่าสองคอน อ.เมือง จ.มหาสารคาม |
| 33 | นางลำใย โนรินยา | 59 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 34 | นายประเสริฐ ผิวพรรณ | 6 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 35 | นางสาวประนอม ปราณี | 148 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 36 | นางสาวดวงใจ จันทรษัติ | 12 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 37 | นางทองดี ปราณีทรัพย์ | 109 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 38 | นางลิ้ม พิรักษา | 61 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 39 | นายสันต์ ละครพล | 132 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 40 | นางวิภารัตน์ เกษมจิตร | 126 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 41 | นางสาวชุติกาณจน์ คงปัญญา | 104 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 42 | นางเพ็ง คำรัตน์ | 136 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 43 | นางนาง อุปลัง | 66 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 44 | นางสาวภาดา ผิวพรรณ | 18 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 45 | นายทวี อนุสิทธิ์ | 69 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 46 | นายวีระ หมื่นศรีภูมิ | 80 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 47 | นายคำพร ผองคำ | 122 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 48 | นางบุญโฮม คำโทน | 135 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 49 | นางเข็มทอง ศรีหอม | 168 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม |
| 50 | นางสาวอ้อนจิตร ทินน้อย | 139 หมู่ 7 ต.ท่าสองคอน อ.เมือง จ.มหาสารคาม |
7. กิจกรรมของกลุ่ม :
1. ส่งเสริมสนับสนุนเกษตรยั่งยืน
2. ผลิตปุ๋ยอินทรีย์อัดเม็ด
3. ติดตามกฎหมายและนโยบายเกษตรพันธสัญญา
4. ประชุมกลุ่ม
5. ค้นหาอาชีพทางเลือกที่เหมาะสมกับพื้นที่
6. อนุรักษ์พันธุ์ข้าวพื้นบ้าน
8. ผู้รับผิดชอบ/ผู้ประสานงาน :
1.นายณรงค์ การะเกด เลขที่ 78 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม หมายเลขโทรศัพท์ 087-2316168
2. นางนางทองสุข ภูสมจิตร เลขที่ 20 หมู่ 10 ต.เขวาใหญ่ อ.กันทรวิชัย จ.มหาสารคาม หมายเลขโทรศัพท์ 085-0109847
9. ผู้ให้ความรู้/ผู้สื่อสารเรื่องราวภายในกลุ่ม :
1. นายสำลี ผันผาย
10.ปัญหาและอุปสรรคในการดำเนินงาน :
1.สมาชิกไม่เข้าใจ
2. ไม่มีงบประมาณในการดำเนินงาน และหน่วยงานท้องถิ่นไม่สนับสนุน
11.แนวทางการทำงานและทิศทางการทำงาน/ความต้องการการสนับสนุนจากภายนอก :
1. การพัฒนาพันธุ์ข้าวที่เหมาะสมกับสภาพพื้นที่นาทาม
2. ขยายสมาชิกและพื้นที่ปลูกข้าวพื้นบ้าน
3. ผลิตเมล็ดพันธุ์ข้าวจำหน่าย
4. แปรรูปข้าวกล้อง
12. ความโดดเด่น :
กลุ่มพัฒนาอาชีพ บ้านขี้เหล็ก เป็นกลุ่มที่ต้องการปรับเปลี่ยนจากการเลี้ยงปลาในกระชังซึ่งประสบปัญหาขาดทุนอย่างหนักมาเป็นการค้นหารูปแบบเกษตรยั่งยืนที่เหมาะสมกับพื้นที่นิเวศทาม มีการศึกษาเรียนรู้การอนุรักษ์และพัฒนาพันธุ์ข้าวที่เหมาะสมกับพื้นที่นาทามและทำปุ๋ยชีวภาพน้ำหมักชีวภาพขายให้เกษตรกร